Joan Sebastian Elkano: erakusketako testuak

Getarian uda honetan ikusgai dagoen Primus Circumdedisti me. Joan Sebastian Elkano erakusketan, batez ere, Elkano eta Magalhaesen bidaia da hizpide nagusia. Bidaiaren nondik norakoak panel handi batean bilduta daude, 45 ataletan banatutako euskarazko eta gaztelerazko testu elebidunekin, eta itsasontziek egindako bidearekin. 45 atal horietako euskarazko azalpenak honakoak dira:



MAGALHAES-ELKANO ESPEDIZIOA [1519-1522]
MUNDUARI LEHEN ITSAS-BIRA


1 1520ko irailak 20

• Barramedako Sanlukarreko kaian eskifaia osoak aitortu eta komunioa hartu du ospakizun erlijiosoan. Bost itsasontziak Kanarietara abiatu dira. Trinidad ontzitik, Magalhaesek gidatzen du flota, eta Elkano, Concepcion ontziko maestrea da.

Bost itsasontzi: Trinidad > Victoria > Concepcion > San Antonio >

2 Irailak 26

• Tenerifen gizon gehiago hartu ditu espedizioak, dagoeneko 250 bat lagunek osatua.

3

• Carlos I erregeak, botere osoa itsasgizon portugaldar bati eman behar diolako mesfidati, Gaztelako bigarren kapitain bat jarri nahi du gidaritza konpartitzeko eta horrela portugaldarren nagusitasuna orekatzeko. Baina Magalhaesek ez die erregearen aginduei men egin, eta lehenengo liskarra sortu da.

4 Azaroak 29

• Flota Brasilgo kostara heldu eta hegoaldera jarraitu dute.

5 Abenduak 13

• Ontziak Santa Luziako [Rio de Janeiro] badiara iritsi dira eta eskifaia liluratuta gelditu da: askok uste izango du lur gaineko paradisua aurkitu dutela.

6 1520ko urtarrila

• Rio de La Platan lehorreratu eta esploratu egingo dute.

7 apirilaren hasiera

• San Julian deituko duten kai-gordeleku batean negua pasatzea erabaki du Magalhaesek, eguraldi hobearen esperoan. Erabakia ez du beste agintariekin kontsultatu, eta horrek haserrea eragin du agintari nagusi eta eskifaian oro har. Laster matxinada bat gertatuko da, eta matxinatuek, Elkano haien artean, bost ontzietako hiru bereganatuko dituzte.

8

• Desadostasunak bortxaz erabaki dira eta Magalhaesek flota osoaren agintea berreskuratu du. Matxinadaren buruak hil egiten dituzte eta beste batzuk bertan desterratu, lurralde babesgabe hartan. Bere proiektua arriskuan ez jartzeko, Magalhaesek ez ditu matxino guztiak hiltzen.

9

• Hurbil zegoen badia bat esploratzera joana zen ontzia, denetan txikiena, hondoratu egin da. Tostartekoak gainerako lau ontzietan jaso dituzte.

10

• Inguru hau urriaren 18an utzi dute, irrikatutako lurmuturraren bila. Hiru egun geroago aurkituko dute, eta Hamaika Mila Birjinen lurmuturra izenarekin bataiatuko dute.

11

• Itsasarteak jarraitzen zuela konturatuta, eta janari gutxi zeukatela ikusita, askok Gaztelara itzuli nahi dute, aurkikuntzaren berri emateko. Erregearen jarraibideetan aurreikusita dago, baina pentsaezina da Magalhaesentzat. San Antonio itsasontziak ihes egin du, eta penintsularantz abiatu da 60 lagunekin.

12

• Bilaketa nekaezin baten ondoren, aurretik bidalitako txalupek itsasartearen irteera aurkitu dute, horizontearen linea azkenean garbi-garbi ikusten den puntua. Magalhaesek negar egin du jakitean, lortu baitu espedizioaren lehen helburua: ozeanoen arteko igarobidea aurkitzea.

13

• Itsasartean 40 egun pasatu ondoren, azkenean inguratu dute azken lurmuturra. Hiru ontzi itsasoaren handitasunean murgildu dira, geroago Ozeano Barea deituko dioten horretan.

14 1521ean gaude

• Toki erabat ezezagun batean eta baterantz abiatuta, zeharbide luze bati aurre egin behar diote, lurreratu gabe. Jaki freskorik ezak eskorbutoa eta beste gaixotasun batzuk agerrarazi ditu. 20 gizon hil eta beste 30 gaixotu dira.

15

• Espedizioak kronista bereziak ditu, Pigafetta italiarra bezalakoak. Honela kontatzen ditu neke eta oinazeak: “Jaten genuen galleta ez zen jada ogia, substantzia osoa irentsi zuten harrekin nahastutako hautsa baizik, eta zuen kiratsa jasanezina zen, arratoien gernutan blai eginda baitzegoen. Edatera behartuta geunden ura ere ustela eta kirasduna zen [...]. Sarritan gure jana egurrezko zerrautsa besterik ez zen, arratoiak ere, hain nazkagarriak direnak gizakiarentzat, janari gozoa izatera iritsi ziren, eta bakoitza dukat erdia ordaintzera iritsi zen”.

16

• Zeharbide amaiezinean biztanlerik gabeko bi uharte inguratzen dituzte, eta ez dirudi gauza handirik dagoenik. Haietako batean marrazoak harrapatu ahal izan dituzte behintzat, denbora askoan jaten duten lehenengo mokadu freskoa.

Hiru itsasontzi: Victoria > Trinidad > Concepcion

17 Martxoak 6

• Ozeano Bareko zeharbidean, jendea bizi den lehenengo uhartearekin topo egingo dute Mariana uharteetan. Bertakoak, jende ausarta nonbait, ontzietan sartu, miatu eta nahi dutena eramaten ahalegintzen dira. Magalhaesek irlako biztanleen ausardia gogor zigortzea erabaki du.

18

• San Lazaro uharteak izena eman dieten artxipielago batera iritsi dira, gaur egungo Filipinetara. Lurreratu eta gaixoak zaintzeko kanpamendu bat jarri dute. Bertakoei opariak eskaintzen dizkiete, eta elikagaiak lortzen dituzte hainbat objekturen edo gauzen truke.

19

• Hainbat irla igarotzen dituzte eta pozez konturatzen dira bertakoek Enrikeri ulertzen diotela, Magalhaesen gatibua, Sumatar jatorrikoa. Harreman ona lortzen dute bertakoekin, eta hauengandik jakiten dute Cebuko portua dela elikagaiak lortzeko inguruotako onena, eta harantz abiatzen dira.

20 apirilak 7

• Cebu irlara iritsi dira. Magalhaesek merkataritzarako duen asmoa adierazten dio irlako erregeari, eta bake eta adiskidetasun hitzarmena sinatzen dute. Gogo biziz kapitainak kristau erlijioa irakasten die, eta borondatez fede berria hartzeko gonbita egin.

21 apirilak 14

• Badirudi Magalhaesek emandako doktrinak badituela ondorioak: erregea eta bere mendeko ehunka lagun bataiatzeko prest agertu dira, ospakizun erlijioso handi batean. Badirudi kapitainak ahaztu egin dituela bidaiaren benetako helburuak.

22 apirilak 27

• Izandako arrakastak eta beren armen nagusitasuna aintzat hartuta, Magalhaesek bertako liskar batean bere anfitrioi eta lagun berriaren alde egitea erabaki du, erregearen instrukzioek zuhurtzia eskatzen dioten arren. Horrela, Mactango irlan bataila desastroso bati ekin dio. Bertakoek inguratuta, askoz gehiago dira, hondartzan larriki zauritua erortzen da. Sei lagun berarekin hiltzen dira, eta hogei bat zauritu. Apirilaren 27a da.

23

• Eskifaia zer egin jakin gabe geratu da eta irteera prestatzen hasi da. Bidaia jarraitu aurretik, Cebuko erregeak azken oturuntzara gonbidatuko ditu. Gonbidatutakoak ez dira konturatu erregeak jarrera aldatu duela, eta ezta prestatu duen amarruaz ere. Asko azpikeriaz hiltzen dituzte afalondorenean.

24

• Ontzietan ihes egin dute. Elkano gaixo egon da azken asteetan eta, beraz, azkenaldiko gertaera makurretatik albo batera gelditu da.

25

• Eskifaia erabat murriztua dago, eta 108 bakarrik gelditzen dira bizirik. Gutxiegi hiru ontzi gobernatzeko. Horregatik, egoera txarrenean dagoen itsasontzia alde batera uztea erabaki eta su ematen diote. Bertatik balio duten gauzak hartu eta tostartekoak Trinidad eta Victoria ontzietan banatu dira. Beren egitekoa, orain, elikagaiez hornitzea izango da.

Bi itsasontzi: Trinidad > Victoria

26

• Espedizioa Carvalhok gidatzen du orain, eta zorte oneko dabil, banda galdu arren. Palawan-en jakiak lortu dituzte: arroza, txerriak eta oiloak, eta trukean labanak, guraizeak, ehunak eta beste objektu batzuk ematen dituzte, bidaietan ohikoa den moduan.

27

• Azkenean Moluken bila hasi dira. Brunei-ra iritsi eta oso harrera ona egin diete. Elkano eta tostarteko beste talde txiki bat sultanaren jauregira eraman dituzte elefante baten gainean eta ohore guztiekin. Ekialdeko handitasunak liluratu eta limurtu egiten ditu.

28

• Elkano eta beste tostarteko batzuk hirian atxiki dituzte. Itsasontzietatik inguratu dituzten ihi-ontzi susmagarri batzuei eraso egiten diete eta hainbat jende bahitu egiten dute. Azkenean sultanak Elkano eta beste kapitain bat aske utzi ditu eta berriro abiatu dira.

29

• Borneo iparraldean porturatu dira eta itsasontziak ere lehorreratu dituzte, jasandako kalteak konpontzeko. Sei aste eman dituzte horretan.

30

• Eskifaia bilduta, Carvalho kendu eta Elkano izendatu dute Victoria ontziko kapitain.

31

• Jakirik ez dutelako, beste itsasontzi batzuk erasotzen dituzte. Beste ontzietako pilotuak ere harrapatzen dituzte, Moluketara eraman ditzaten.

32 azaroak 8

• Abiatu direnetik bi urte eta bi hilabete pasatu direnean, eta urte erdia Magalhaesen hil zenetik, azkenean Moluketara iritsi dira, beren bidaiaren helmuga. Denak pozak betetzen ditu.

33

• Almanzor erregea, Tidore-ko subiranoa, beren lagun eta aliatua bilakatzen da. Bi kapitainekin bakea sinatu eta errege Karlosi leial izango dela zin egin du. Berehala hasten dira merkataritza tratuan eta laster lortzen dute ontziak espeziez betetzea.

34

• Kezkatuta jakin dute portugaldarrak, Molukak mendean hartzeko gogoz, beren atzetik dabiltzala eta gatibu hartu nahi dituztela. Ondorioz, aurreratu egiten dute abiatzeko data. Planeatutakoa beteta, Ameriketara itzultzea da asmoa.

35

• Irletatik abiatu dira baina berehala Trinidad ontziak ur egiten du. Ontziek itzulerako bidaia desberdinak egitea erabaki dute: Trinidad irletan konponduko dute, Darien aldera, Ameriketara, jarraitu aurretik. Victoria, berriz, berehala abiatuko da kontrako norabidean, monzon haizeak une horretan mendebalderantz jotzen duela aprobetxatuz, Afrika inguratu eta munduari bira ematen saiatuko dira.

36 abenduak 21

• Victoria ontziak, Elkanoren gidaritzapean, itzulerako bidaia hasi du. Barruan 47 tostarteko, 13 indigena eta bertako hainbat pilotu doaz, irletako labirintotik itsaso irekira ateratzen laguntzeko kontratatuak.

37 1522ko urtarrilaren 13a

• Timorren hornitu ondoren Esperantza Onaren lurmuturrerantz abiatu dira. Haien bila dabiltzan gerra-ontzi portugaldarrak saihesteko, kostatik ahalik eta gehien urruntzen ahaleginduko dira.

38

• Jakiak laster bukatuko dira, eta Eskorbutoa eta gosea berriro azaldu dira. Bidaia oinazez beterikoa izango da.

39 maiatzak 19

• Oso zaila gertatu zaie Esperantza Onaren lurmuturra igarotzea.

40

• Afrikako kostaldean, lurrera hainbat aldiz gerturatzen dira jakiak lortu nahian, baina ez dute toki egokirik aurkitzen. Gosea ikaragarria da bizirik irauten dutenen artean.

Itsasontzi bakarra: Victoria

41

• Dagoeneko hil dira hamahiru tostarteko europar eta bederatzi indigena. Hori gutxi balitz, ontzitik ura sarri-sarri atera behar dute.

42

• Jaki guztiak agortu dituzte eta bi alternatiba besterik ez zaizkie geratzen heriotza saihesteko: Afrikako kostaldean lur hartu, edo portugaldarren domeinukoak diren Cabo Verde irletara joateko arriskua hartu. Bozketa egin eta Cabo Verdera joatea erabaki dute.

43 uztailak 9

• Sei hilabete jakirik eta gainerakorik jaso gabe igaro eta gero, Cabo Verdera iritsi dira. Elkanok denei sekretua gordetzeko eskatzen die: Ameriketatik datozela esan behar dute, eta ez Moluketatik. Ordaintzeko besterik ezean, iltzea espeziea erabili dute jakiak erosteko, eta horrek salatzen ditu. Hamahiru lagun lurrean utzi eta ihes egin beharrean daude.

44

• Haizeak Azoreetaraino eraman ditu, baina lehorreratu gabe igarotzen dituzte.

45 1522ko irailak 6

• Barramedako Sanlukarren lehorreratu dira. Bertatik abiatu ziren duela ia hiru urte. Munduari bira eman diote. Ordura arte historian ez zen tamaina hartako balentriarik egin. Ahitutako, gosetutako eta gaixotutako 18 gizon dira.